Het blijft aangrijpen; het uitgewalste Spaanse binnenland, zo vaak in cultuur gebracht, zo hard bevochten, zo troostbaar en ver.

We staan hoog in Loarre, bij Huesca in Aragón, met achter ons het Castillo de Loarre, een van de vele forten en kastelen die het katholieke gezag tijdens de Reconquista (8e tot 13e eeuw) optrok tegen de Moren. Castilla, land van kastelen. Loarre is misschien het meest imposante, en alleszins het oudste bewaarde exemplaar. In 1035 lag het op de grens van het al heroverde deel van Spanje. Het muzelmaanse gebied dat nog "bevrijd" moest worden, lag slechts een boogscheut zuidelijker. De Pyreneeën gaven rugdekking.

Het uitzicht is ondertussen toeristisch vrij: op uitzonderlijk heldere dagen kan je, zo'n 80 km ver, de torens van Zaragoza zien; op een gewone dag krijg je een vermoeden van de aardkromming. De Spaanse hoogvlakte, de meseta central, die slechts twee seizoenen kent, el invierno (de winter) en el infierno (de hel), ademt loom in de namiddaghitte. Je ruikt het oker van de gevriesdroogde grond waarop zoveel generaties en zovele culturen werkten en stierven; geliefde grond waarvan zovelen verdreven werden. De Arabische ziel ligt vlak onder het oppervlak, zelfs de doden van de burgeroorlog liggen dieper.

España, país de tierra quebrada, España, piedra estoica que se abrió en dos pedazos de dolor y de piedra profunda (Spanje, gebroken land, lijdzaam gespleten in twee brokken diep verdriet en steen), schreef de geëngageerde dichter Miguel Hernández tijdens en over de burgeroorlog. (Hij vocht met de Republikeinen tegen Franco, en overleed in 1942 in de gevangenis.)