Mijn oog viel vandaag op de column WHY-YYY van Stijn De Wolf in dS Magazine. Ik heb geen idee wat why-yyy betekent, maar een hoekje van dat oog van mij had onherroepelijk de eerste woorden van het stuk gelezen: 'In de douche begon ik rondjes te draaien' en in een flits kwam het terug: het experiment van Jearl Walker waarover ik in 1988 las in Scientific American - en het inzicht dat het verschaft in onze moeilijke relatie met de klimaatcrisis.

Walker vroeg zich af waarom tijdens het douchen het gordijn altijd naar binnen waait, en niet naar buiten. Als u wel eens in zo'n douche hebt gestaan, kent u het fenomeen en weet u hoe vervelend het is. Maar u hebt nooit onderzocht hoe dat komt. Walker deed dat wel, met instrumenten die u en ik ook in huis hebben en hij beschreef zijn onderzoek in zijn maandelijkse rubriek The Amateur Scientist van het excellente wetenschappelijke tijdschrift Scientific American. Misschien wil u de vorige zin opnieuw lezen; hij bevat de belangrijkste woorden van dit stukje ('u en ik'), en ik zal nu uitleggen waarom.

Omdat het laat zien wat dat is, wetenschap, natuurkunde, fysica: de beste kennis die wij tot op dit moment verzameld hebben over de realiteit zoals wij die ervaren.

Fysica is wat wij leren (of minstens: kúnnen leren) door eenvoudige waarneming. Dat heet soms 'wetenschap bedrijven'. Wij, dat zijn u en ik en al die andere mensen, levend of overleden, die waarnemen: kijken, ruiken, voelen, luisteren, smaken; die meten (met apparatuur die het verlengstuk is van onze zintuigen); die dingen uitproberen ('experimenten opzetten'); die daarover praten ('publiceren'), vergelijken met gelijk­aardige experi­menten van (vele) anderen, zien of zij onze (en wij hun) experimenten kunnen 'reproduceren', of hun waar­nemingen onze observaties bevestigen, tegenspreken of nuanceren. Kortom, het weten­schappelijke proces dat leidt tot de beste informatie die we hebben over het fenomeen in kwestie.

Sluit dat vergissingen, bedrog en foute inzichten helemaal uit? Helaas niet, maar het geeft wel de best denk­bare garantie dat fouten worden rechtgezet. En evenmin zullen we de ultieme kennis, de universele waarheid ooit bereiken. Maar die weten­schappelijke aanpak (met technieken zoals peer review, openheid, repro­duceer­baarheid, falsi­fieer­baarheid) geeft wel de beste garantie op het best mogelijke inzicht dat mensen, die altijd feilbaar blijven, kunnen bereiken. Anders gezegd: er is geen betere kennis denkbaar binnen de menselijke beper­kingen. Omdat beter dan het beste niet bestaat, is het dom ideeën aan te hangen die niet met de wetenschap sporen. Soms is het ronduit gevaarlijk. Het getuigt van hoogmoed en tegelijk te weinig assertiviteit - want het is wel ónze wetenschap, ónze kennis.

Wat ook mooi is: dat fysica zich beperkt tot de wereld die wij ervaren. Het is de enige realiteit die ertoe doet. Over parallelle universa, alternatieve heelallen, meer­dimensionele ruimtes en andere meta­fysica kunnen we vrij fantaseren. Fysica zegt daar niets over. Ze betreedt slechts één domein, maar daarin heeft ze ook het hoogste gezag. (Ik schreef bijna dat ze het laatste woord heeft: een gevaar­lijke formulering, want wetenschap heeft geen laatste woord, ze verbetert zichzelf voort­durend; morgen weten we weer meer dan vandaag).

Jearl Walker ging onder de douche staan met een brandende kaars in zijn ene hand en een potlood in de andere. Door de richting te observeren die de schichtige kaarsvlam koos, bracht hij het drukverloop bij het gordijn in kaart. Hoe hij erin slaagde zijn notaboekje vast te houden herinner ik me niet, en evenmin of hij besloot dat het opbollen aan convectie ligt of aan het Bernoulli-effect. Ik zal het artikel op zolder moeten zoeken of van de website van SciAm afladen.

Dat experiment deed Walker zelf. Door het te publiceren stelt hij ons in staat om zijn experiment na te doen, te reproduceren. Het is niet belangrijk of we dat met zijn allen ook echt gaan doen, het gaat erom dat we het kúnnen doen. We zijn in staat zijn resultaten te bevestigen of tegen te spreken (door waarneming, niet omdat ze ons niet aan­staan). Dat is de charme van de titel van zijn rubriek: The Amateur Scientist. Amateur-wetenschappers zijn goede wetenschappers. De beste. U en ik, aangesterkt door die vele u's en ikken die we gemakshalve 'wetenschappers' noemen. Dat collectief proces van de hele mensheid maakt wetenschap onoverwinnelijk.

Wanneer duizenden mensen jarenlang een stapel blokken ordenen naar gewicht, waarbij iedereen op elk moment de rangschikking in vraag kan stellen en blokken kan herwegen en wie weet een fout herstellen, kunnen we er redelijk zeker van zijn dat we bij de best mogelijke rangschikking uit komen. Wat je dan niet kunt doen is zomaar voorbijkomen en beweren dat een andere volgorde juister is, dat je het niet gelooft, of dat het resultaat twijfelachtig is. Omdat je dat zo aanvoelt, omdat iedereen recht heeft op een eigen mening, omdat het in een boek staat of omdat twijfel een basishouding is. Fysica is ontegensprekelijk.

Ontegensprekelijk? Ik hoop dat uw haren rechtop zijn gaan staan bij dat woord. Dat doen onze haren wanneer iets of iemand zich de autoriteit toeëigent zich ontegensprekelijk te wanen. We wantrouwen dictators en ander tuig dat zich onfeilbaar verklaart. Alleen, dat doet wetenschap net niet. Wetenschap vráágt om tegengesproken te worden, gecorrigeerd, verbeterd. Met waarnemingen, nieuwe gegevens en verse feiten. Iedereen kan elke blokje altijd opnieuw wegen. Zo blijft wetenschap fris en 'simply the best'. Fysica is intellectuele eigendom van de hele mensheid. Wat niet lukt: met meningen, wensen, geloof, individuele waarheden, dogma's... wetenschappelijk verzamelde feiten tegenspreken.

Ik heb beloofd nog iets over de klimaatcrisis te zeggen. Dat we de weten­schap­pelijke bevindingen maar niet in een politiek actie­plan vertaald krijgen, komt misschien ook (er spelen nog andere mechanismen, ik weet het, dank u) door de moeite die onze maatschappij heeft met de fysica. Omdat we ónze collectieve rol in de kennis­garing niet begrijpen. Omdat we niet de bescheiden­heid opbrengen te aanvaarden dat we een systematiek hebben om te wéten en niet zomaar een mening te hebben. Je mag best kritisch staan tegenover die systematiek, maar die kritiek mag niet los hangen en enkel twijfel zaaien; ze moet ergens toe leiden, ofwel naar verbe­tering van ons inzicht in de feiten, ofwel naar weer­legging van de kritiek. Met de fysica kun je niet onder­handelen. Wij al zeker niet, want het is ónze fysica, onze collectieve beste kennis.

Dat is wat mensen die woorden gebruiken als 'klimaatreligie', 'groene goeroes' of 'doemdenkers' niet lijken te begrijpen. Hun goed recht, maar hun douchegordijn bolt evengoed op. Wij weten waarom.

PS. Ik heb het artikel op de site van SciAm gevonden (zie link hieronder) én - verrassing! - een latere reactie van iemand die een computersimulatie met de eindige-elementen-methode liet lopen in de luie uurtjes van zijn thuis-pc: een hulpmiddel waarover de meesten van ons beschikken. Toegegeven, de vaardigheid om finite-elements te programmeren heeft niet iedereen in huis.

9 juni 2019