U kent dat grapje wel van Marc Eyskens. Zegt kleine Marc tegen zijn vader: de meester zegt dat we allemaal van een aap afstammen. Waarop vader antwoordt: jij misschien, maar ik toch niet.

Aan die grap moet ik denken wanneer ik de kritiek op aartsbisschop Léonards aids-uitspraak lees.

De Eyskens-grap is een grap omdat vader Eyskens indirect zegt dat hij zelf een aap is. Tenminste, dat denken we, maar we dwalen. Als zoon Marc wel, maar vader Gaston niet van de aap afstamt, is het moeder Gilberte die de primaten-afstamming heeft doorgegeven. Niks grappigs aan. We lachen om onze eigen domheid. We lachen omdat de manier waarop een uitspraak overkomt de overhand neemt op wat er echt wordt gezegd. We denken door associatie, niet door logica. Een koe drinkt geen melk, maar water.

Nu Léonard en aids. Dat is helemaal niet grappig, maar pijnlijk, en wel in eerste instantie om dezelfde reden: hoe zijn uitspraak overkomt. Want over de kern van de zaak, de overtuiging van de heer Léonard, of minstens de overtuiging die hij wou delen met de lezers van het boek, tja, daar willen we het zo graag mee oneens zijn, maar dan moeten we wel eerst op zoek gaan naar wat die overtuiging is. En dat is niet dat aids een straf is. Dat zegt Léonard namelijk zelf heel duidelijk, nog wel in de zin zelf waarin de gewraakte passage staat.

Het is dus alvast geen straf, maar even goed blijft de uitspraak verbazen (druk ik me te zacht uit?) als ze komt van een gereputeerd intelligente man - daarom krijgt hij ook terecht zo veel kritiek. Mijn verbazing is helaas kleiner als ze komt van een vertegenwoordiger van kerk en godsdienst. De fijne nuances van wat Léonard met immanente gerechtigheid bedoelt mogen me nog ontsnappen, het is toch vooral een duur antwoord op de existentiële vraag die ons bij elke rampspoed angstig blijft overvallen: waarom? Voor de verwante vraag, die naar de oorzaak, kunnen we bij de wetenschap terecht die alsmaar diepere lagen van oorzakelijke mechanismen aanboort, maar met de waarom-vraag kunnen we twee kanten op.

De eerste kant geeft als antwoord alleen: Daarom. Er is geen reden. Dingen gebeuren. Dat is de logische houding, die nederigheid en moed vergt.

De tweede is: Er is zeker wel een reden, natuurlijk is er een reden; wat zullen we nu hebben, mijn lijden, mijn ongeluk kunnen niet zomaar nutteloos, onzinnig, toevallig zijn; ook al kennen we die reden niet, ze bestaat, zoals er voor alles een reden, een zin is, moet zijn. Dan zitten we bij het geloof. Wie voor dat tweede antwoord kiest, kan aan godsdienst een goede zaak doen, omdat ze de primitieve reflex kanaliseert en de schuldvraag (die dan nooit veraf is) kan transcenderen: er hoeft geen concrete, aanwijsbare schuldige te zijn. Jammer genoeg heeft deze hoge kerkelijke primaat het moeilijk dat idee uit te dragen. Anderen doen dat beter.

Nu ik erover denk, hoe is de mens ooit aan de ziekte hiv/aids geraakt? Hebben we die niet van de apen opgelopen? Kunnen we dan toch de schuld bij de primaten leggen?

15 oktober 2010

PS. Dit is de gewraakte passage uit het boek Gesprekken met Mgr. Léonard, door Louis Mathou (Lannoo, 2010, pp.173-174):

Ik zie in deze epidemie geen straf, hoogstens een soort immanente gerechtigheid, een beetje zoals we op het ecologische vlak soms de rekening gepresenteerd krijgen voor wat we het milieu aandoen. Misschien wreekt ook de menselijke liefde zich soms als ze slecht behandeld wordt, zonder dat daarvoor een transcendente bron tussenbeide komt.